بنام خدا

دندان بهترین نقش و سخت‌‌ترین ساختار را در فک انسان و بسیاری از جانوران مهره‌دار دارد. عمده ترین کاربرد دندان ، تکه تکه و آسیاب کردن غذا‌ها ( خوراک ها) می‌باشد. علاوه بر این ، در انسانها ، دندان نقش بسیار مهمی در گفتگو و ادای درست کلمات ایفا می‌کند.

هر فرد در دوره زندگیش دارای دو سری دندان می‌شود.

دندانهای شیری (Deciduous Teeth)

تعداد دندانهای شیری بیست عدد بوده که بطور برابر در هر فک جای می‌گیرد. پس از مدتی سی و دو دندان اصلی به مرور جایگزین دندانهای شیری می‌گردند. از آنجا که دندانهای شیری پایه و اساس دندانهای اصلی و دائمی هستند، مراقبت از آنها و رعایت اصول بهداشت دهان و دندان ضروری می‌باشد. این دندانها 20 عدد (10 عدد در هر آرواره) می‌باشند که در نیمه هر آرواره دو دندان پیشین ، یک دندان نیش ، دو دندان آسیاب کوچک قرار گرفته است. تکامل دندانهای شیری از دوره جنین شروع می‌شود و در آمدن آنها پس از تولد و از شش ماهگی شروع می‌شود.

دندانهای دایمی (Dermanent Teeth)

این دندنها 33 عدد (16 عدد در هر آرواره) می‌باشند که در نیمه هر آرواره دو دندان پیشین ، یک عدد دندان نیش ، دو دندان آسیاب کوچک و سه دندان آسیاب بزرگ قرار دارد. رویش دندانهای دایمی از شش ماهگی شروع و آخرین دندانهای آسیاب بزرگ به نام دندانهای عقل در سنین بیست سالگی در می‌آیند. توضیح اینکه دندانهای آسیای بزرگ فاقد دندانهای شیری هستند. سی و دو دندان دائمی ، به شرح ذیل تقسیم بندی و نامگذاری شده‌اند.

دندانهای پیش

به چهار دندان جلویی در فک بالا و پائین ( جمعا“ هشت دندان )، دندانهای پیش گفته می شود. دندانهای پیش بزرگ، تخت و دارای لبه تیز و باریک هستند که برای بریدن لقمه کاربرد دارند .دندانهای پیش تک ریشه ای هستند.

دندانهای نیش

در طرفین دندانهای پیش ، دندانهای نیش قرار دارند. شکل و ساختار آنها ضخیم و برجسته است که منتهی به یک سر تیز و برنده می‌شوند. این دندانها برای بریدن قطعات گوشت بسیار مناسبند.

دندانهای آسیای کوچک

کنار هر دندان نیش ، دو دندان آسیای کوچک (جمعا“ هشت عدد) قرار دارند که فاصله بین دندانهای نیش تا آسیای بزرگ را پر می‌کنند. سطح روی آنها پهن و تخت و لبه‌های آنها تیز و عاج دار می‌باشد. دندانهای آسیای کوچک کنار نیشها ، دو ریشه‌ای و دندانهای آسیای کوچک کنار آسیاهای بزرگ ، تک ریشه‌ای هستند. در فک پائینی ، تمامی دندانهای آسیای کوچک ، تک ریشه‌ای می‌باشند.

دندانهای آسیای بزرگ

سه دندان آخر در طرفین فکهای بالا و پائین ، دندانهای آسیای بزرگ هستند که شمار آنها جمعا“‌به دوارده عدد می‌رسد که به ترتیب آسیای اول ، دوم ، سوم نامیده می‌شوند. دندانهای آسیای اول ، دقیقا“‌ کنار دومین دندان آسیای کوچک قرار داشته و به دندانهای آسیای شش سالگی هم معروف می‌باشند.

دندان عقل

دندانهای آسیای بزرگ سوم که به دندان عقل نیز معروف می‌باشند، در انتهای فکها واقع شده و معمولا“ بین 16 تا 20 سالگی شروع به در آمدن می‌کنند. از آنجایی که دندانهای عقل ، آخرین دندانهایی هستند که در می‌آیند، عمدتا“‌روی فک جای کافی برای رشد آنها باقی نمی‌ماند. اگر دندانها بهم فشرده و فک کوچک باشد، ممکن است دندانهای عقل زیر سایر دندانها یا استخوان فک نهفته شوند. اگر تنها قسمتی از دندان عقل دربیاید ایجاد درد و ناراحتی خواهد کرد که در آن صورت باید با جراحی از دهان خارج شود.

میانن دندانهای عقل و آسیای بزرگ اول ، دندانهای آسیای بزرگ اول دندانهای آسیای بزرگ دوم یا دندانهای آسیای دوازده سالگی وجود دارد. دندانهای آسیای بزرگ ، دندانهای درشتی هستند که سطح آنها پهن بوده و برای آسیا ب کردن و جویدن غذا کاربرد دارند. آسیاهای بزرگ واقع بر روی فک بالایی ، ریشه‌های مجزا دارند ولی دندانهای آسیای بزرگ فک پائینی ، دو ریشه‌ای هستند.

ساختمان دندان

هر دندان دارای یک قسمت خارج از لثه به نام تاج و قسمت دیگری درون آرواره به نام ریشه می‌باشد که مرز میان این دو قسمت را گردن یا یقه دندان می‌نامند. ریشه دندان در درون حفره‌ای از استخوان فک قرار گرفته که این استخوان از نوع نابالغ می‌باشد. تاج دندان از درونبه بیرون شامل مغز ، عاج ، مینا است و ریشه دندان از داخل به خارج شامل مغز ، عاج ، سیمان و لیگمان دور دندانی یا پریودونت می‌باشد.

مغز دندان

در میان دندان حفره‌ای قرار دارد که این حفره در قسمت تاج ، وسیع بوده و اطاقک پالپی و در قسمت ریشه ، کانال ریشه‌ای نامیده می‌شود. پالپ دندان شامل ماده زمینه‌ای ، الیاف کلاژن ظریف ، سلولهای فیبربلاست ، ماکروفاژ ، پلاسما سل ، لنفوسیت ، رگهای خونی و رشته‌های عصبی می‌باشد که عروق و اعصاب از سوراخی در عمق ریشه به نام سوراخ راسی به درون مغز وارد می‌شوند. در محیط مغز سلولهای سازنده عاج قرار گرفته‌اند.

عاج

عاج بافت مینرالیزه‌ای شبیه استخوان می‌باشد که در اطراف مغز دندان ، هر تاج و ریشه ، قرار گرفته و ضخامت عمده دندان را تشکیل می‌دهد. مواد معدنی عاج عمدتا از نمکهای کلسیم به صورت بلورهای هیدروکسی آپاتیت می‌باشد که حدود 70 در صد وزن خشک آن را تشکیل می‌دهند. ماتریکس عاج حاوی الیاف کلاژن نوع I و کیکوز امینو گلیکان می‌باشد که توسط سلولهای سازنده عاج (ادونتوبلاست) سنتز و ترشح می‌گردند. عاج از نظر فیزیکی سفت تر از استخوان و زرد رنگ می‌باشد. عاج توسط سلولهای ادونتوبلاست ساخته می‌شود و زاویه این سلولها به نام زاویه تومز (Tomes Fibr) نامیده می‌شود. زاویه تومز در عاج ، درون لوله‌های باریکی به نام لوله‌های عاجی قرار می‌گیرند.

در سطح ، رو به حفره مغزی تا پایان عمر ادامه می‌یابد. بنابراین با پیشرفت سن بر ضخامت عاج افزوده می‌شود و از صحت حفره مغزی کاسته می‌گردد. عاج ساخته شده در حد فاصل سلولهای ادونتوبلاست و عاج معدنی شده که فاقد مواد معدنی می‌باشد، پیش عاج نامیده می‌شود. عاج ، بر خلاف استخوان در صورت از بین رفتن سلولهای ادونتوبلاستی برای مدتها باقی می‌ماند و این امر حفظ دندانهای فاقد مغز زنده را امکانپذیر می‌سازد. عاج به علت حضور زوایای تومز و انتهاهای عصبی آزاد در درون لوله‌های عاجی ، بافتی حساس می‌باشد و همه تحریکات وارده به عاج به صورت درد دریافت می‌شود. به همین دلیل سطح عاج در تاج دندان توسط مینا و در ریشه توسط سیمان پوشیده شده است.

مینا

مینا به عنوان لایه محافظی برای عاج تاج دندان محسوب می‌شود. مینا سختترین بافت بدن به شمار می‌رود که حدود 97 درصد آنرا مواد معدنی تشکیل می‌دهد که عمدتا به صورت بلورهای هیدروکسی آپاتیت می‌باشند. ماتریکس آلی مینا فاقد کلاژن و حاوی پروتئینهای ویژه‌ای به نام آمیلوژن (Amelogenin) و انملین (Enamelin) می‌باشد. ماتریکس مینا توسط سلولهایی به نام آمیلوبلاست سنتز و ترشح می‌گردد که این سلولها در مرحله تکامل جوانه دندانی در سطح مینا قرار دارند و چون پس از در آمدن دندن از بین می‌روند، مینا غیر قابل ترمیم است و هیچگونه آسیب وارده به آن جداره جبران نمی‌گردد.

از نظر میکروسکوپی مینا از میله‌ها یا منشورهای مینایی تشکیل شده که از عمق به سطح قرار گرفته‌اند و در اطراف هر منشور مینا ناحیه غنی از مواد آلی به نام غلاف مینایی یا غلاف منشوری وجود دارد و ماده مینایی بین منشورهای مینایی را مینای بین منشوری می‌نامند. آخرین محصول سلولهای آمیلوبلاست در سطح مینا لایه ظریفی را تشکیل می‌دهد که کوتیکول مینا نامیده می‌شود. مینا از نظر فیزیکی به رنگ سفید می‌باشد که سطح دندان حداقل می‌باشد (عاملی که به شروع پوسیدگی در این نواحی کمک می‌کند. )

سیمان دندان

سیمان بافتی شبیه استخوان ولی فاقد سیستمهای هاوسی و رگهای خونی است که در سطح خارجی عاج را در ناحیه ریشه دندان می‌پوشاند. سیمان در نزدیکی یقه دندان نازک و در عمق ریشه ضخیم می‌باشد. سیمان نزدیک یقه و همچنین سیمانی که در مجاورت عاج قرار دارند، فاقد سلول است و به سیمان بی سلول مرسوم است. ولی در بقیه جاها سیمان سلول دار بوده و حاوی سلولهایی به نام سمنتوسیت می‌باشد. به علت سیمان سازی ، ضخامت سیمان با پیشرفت سن افزایش می‌یابد.

لیگمان دور دندان

لیگمان دور دندان بافت همبند متراکمی است که هم به عنوان ضریع عمل می‌کند و هم اتصال محکمی را بین ریشه دندان و استخوان بوجود می‌آورد. این لیگمان در سطح رو به استخوان حاوی استئوبلاست و استئوکلاست و در سطح رو به سیمان حاوی سمنتوبلاست می‌باشد. بافت همبند تشکیل دهنده لیگمان دور دندانی ، فاقد الیاف الاستیک و حاوی رگهای خونی و لنفی و اعصاب ، مخصوصا در سطح مجاور سیمان می‌باشد. الیاف کلاژن لیگامان دور دندانی به صورت دسته‌های متعدد افقی و مایل ، سیمان ریشه را به استخوان فک چسبانده‌اند. ترتیب قرار گیری و انعطاف پذیری این الیاف جابجایی محدود دندان و انجام عملیات ارتودنسی را امکانپذیر می‌سازد و همچنین به عنوان ضربه گیر از وارد شدن ضربه مستقیم به دندان و ساییدگی آن جلوگیری می‌کند. فعالیتهای متابولیک و سنتز کلاژن در لیگامان دور دندانی دارای شدت بالایی است و به همین دلیل هر گونه اختلال در سنتز کلاژن باعث اختلال در ساختمان لیگامان و لق شدن دندانها می‌گردد.